Wywiad z Dyrektorem Instytutu Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk – prof. dr hab. Markiem Figlerowiczem dla Europejskiego Magazynu Internetowego „Euro_Partner” to kontynuacja   zainicjowanych przez naszą redakcję cyklu wywiadów prasowych, z rektorami poznańskich uniwersytetów i dyrektorami instytutów naukowych, wywiadów których celem jest promowanie poznańskiej nauki, poznańskich naukowców i ich osiągnięć, którymi wzbogacają naukę polską i naukę światową. Jesteśmy przekonani, że rektorzy i dyrektorzy poznańskich placówek naukowych przyjmą nasze zaproszenia do udzielenia takich wypowiedzi.

Redakcja: Panie Dyrektorze, jest Pan kierownikiem Instytutu Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk, placówki badawczej zaliczanej do ścisłej elity instytucji naukowych o znaczeniu międzynarodowym. Kierowany przez Pana Instytut, którego historia sięga roku 1969 pod wieloma względami jest wyjątkową placówką interdyscyplinarną, obejmującą styk co najmniej trzech nauk: chemii bioorganicznej, biochemii, biologii molekularnej, w tym biologii systemowej, syntetycznej i bioinformatyki. Instytut ma szerokie uprawnienia akademickie, a w jego ponad trzydziestu zakładach naukowych naukę tworzy kilkuset naukowców. Jak zdaniem Pana Dyrektora współczesny Instytut Chemii Bioorganicznej Polskiej Akademii Nauk zasilający potencjał naukowy Polski, może i powinien zmieniać nie tylko naukowe, ale techniczne i cywilizacyjne „oblicze” Polski i jaki może mieć wpływ także na naukę w skali globalnej?

Prof. dr hab. Marek Figlerowicz: Początków Instytutu należy upatrywać w 1969 roku, gdy utworzony został Zakład Stereochemii Produktów Naturalnych PAN, afiliowany przy warszawskim Instytucie Chemii Organicznej PAN. Na kierownika powołano wówczas Macieja Wiewiórowskiego, który właśnie uzyskał tytuł profesora. Dwa lata później prof. Wiewiórowski podjął kluczową dla kształtu nowej jednostki decyzję o podjęciu badań w mało komu wówczas znanym obszarze chemii kwasów nukleinowych (DNA i RNA). Fakt, że po blisko pół wieku tematyka ta cięgle jest głównym nurtem badawczym ICHB PAN jest dowodem na to, jak wielkim wizjonerem był jego założyciel. Oprócz wprowadzenia do zakładu perspektywicznej tematyki, prof. Wiewiórowski dzięki swojej energii i charyzmie nawiązał kontakty naukowe ze światową czołówką badaczy zainteresowanych chemią i biochemią kwasów nukleinowych. Współcześnie Instytut Chemii Bioorganicznej PAN kontynuuje filozofię prof. Wiewiórowskiego, odważnie podejmując nowe wyzwania badawcze. Współpracuje z czołowymi jednostkami naukowymi w Polsce i na świecie. Charakteryzuje się interdyscyplinarnym zakresem badań oraz dążeniem do wykorzystywania najnowocześniejszych instrumentów naukowych.

Należy wspomnieć, iż rok 2018 jest ważny dla Instytutu z uwagi na setną rocznicę urodzin prof. Macieja Wiewiórowskiego, zbiegającą się z 30. rocznicą formalnego powołania Instytutu Chemii Bioorganicznej PAN. Z tej okazji w dniach 12–14 listopada br. organizujemy w Instytucie otwartą konferencję naukową zatytułowaną „Interdisciplinary Approaches to Complex Biological Systems”. W pierwszym dniu uczniowie Profesora przedstawią, jaki wpływ miała jego osoba na ich kariery naukowe, Dwa kolejne dni to część międzynarodowa, podczas której można będzie skonfrontować osiągnięcia nowego pokolenia samodzielnych naukowców z Instytutu z wynikami czołowych badaczy światowych.

W ICHB PAN opracowaliśmy długofalową strategię działania, której podstawą jest jasna i konsekwentnie realizowana ścieżka rozwoju naukowego młodych pracowników Instytutu. Jestem przekonany, że m.in. dzięki temu ICHB PAN uzyskał ostatnio najwyższą kategorię A+, przyznawaną jedynie bardzo wąskiej grupie polskich jednostek naukowych.

Sądzę, że warto się podzielić jej podstawowymi założeniami. Po pierwsze, jesteśmy otwarci na współpracę z ambitnymi, ciekawymi świata licealistami i studentami, spodziewając się, że w przyszłości najlepsi trafią do nas jako doktoranci uczestniczący w badania prowadzonych przez naukowców naszego Instytutu. Kolejny etap na ścieżce kariery po uzyskaniu stopnia doktora, to staż naukowy w renomowanej jednostce zagranicznej. Powrót do macierzystego Instytutu z zdobytym grantem umożliwia podjęcie własnej tematyki badawczej i uzyskanie habilitacji. Pomimo, że nowa ustawa o szkolnictwie wyższym zniosła ten wymóg, w ICHB PAN zamierzamy utrzymać, zasadę uzyskania stopnia doktora habilitowanego w ciągu 8 lat od doktoratu. Wykształceni w naszym Instytucie samodzielni młodzi naukowcy mogą też z powodzeniem kontynuować karierę na całym świecie. Po przejściu wymagającej procedury, niektórzy z młodych liderów tworzą w ICHB PAN samodzielne zakłady naukowe. W ten sposób w ciągu ostatnich dwóch lat w Instytucie powstało 16 nowych zakładów (obecnie jest ich 32). Najlepsze nowo powołane laboratoria będą miały możliwośćrozwoju jako Zakłady Wiodące. Wprowadzane obecnie zmiany w szkolnictwie wyższym wymuszają pewne dostosowanie tego scenariusza do nowych realiów, jednak jego podstawy zostaną niezmienione. Wierzę głęboko, że doprowadzi on do dalszego wzrostu znaczenia naszego ośrodka w nauce krajowej i międzynarodowej.

Redakcja: Jak wynika z dostępnych informacji, kierowany przez Pana Dyrektora Instytut systematycznie rozbudowuje swoje możliwości badawcze, poszerza obszar zainteresowań i ofertę naukową. Jest to proces ciągły i perspektywiczny. Jakie aspiracje ma środowisko naukowe Instytutu, aby go unowocześniać, rozbudowywać, aby wyprzedzać, antycypować pojawianie się nowych potrzeb badawczych i nowych możliwości technologicznych dla realizacji tych potrzeb?

Prof. dr hab. Marek Figlerowicz: Tematyka badawcza podejmowana w ICHB PAN ewoluuje wraz z rozwojem wiedzy. Początkowo w Instytucie dominowały badania związane z nowatorską wówczas chemią nukleozydów i nukleotydów. Z czasem zainteresowania naukowców Instytutu obejmowały coraz silniej obszary biochemii i biologii molekularnej.

W połowie lat 90. XX w. w Instytucie powstało Poznańskie Centrum Superkomputerowo-Sieciowe, co umożliwiło poszerzenie dotychczasowych badań chemiczno-biologicznych o kontekst informatyczny. Obecnie obszar badawczy Instytutu to interdyscyplinarny konglomerat chemii, biologii i informatyki, co jest rzeczą unikatową na skalę światową. Warto wspomnieć, że w podobny sposób od 10 lat funkcjonuje renomowany Berlin Institute for Medical Systems Biology kierowany przez prof. Nikolausa Rajewskiego, który dzięki ogromnym nakładom finansowym otworzył w tym roku swoją nową siedzibę w centrum Berlina. Z instytutem tym wiążą naszą jednostkę bogate kontakty naukowe.

Wśród przełomowych projektów realizowanych przez ICHB PAN na szczególną uwagę zasługuje Genomiczna Mapa Polski – przedsięwzięcie realizowane przez Europejskie Centrum Bioinformatyki i Genomiki (ECBiG), będące platformą współtworzoną przez Instytut oraz Politechniką Poznańską. Celem projektu, o wartości ponad 100 mln zł, jest poznanie sekwencji genomów 5 tysięcy mieszkańców Polski i stworzenie na tej podstawie mapy obrazującej ich zmienność genetyczną. Dane te stanowić będą wiarygodny punkt referencyjny do kolejnych, niezliczonych badań genetycznych i genomicznych.

ECBiG to jedna z trzech inicjatyw ICHB PAN umieszczonych na Polskiej Mapie Drogowej Infrastruktury Badawczej. Pozostałe dwa realizowane są przez PCSS tj. PIONIER-LAB – krajowa Platforma Integracji Infrastruktur Badawczych z Ekosystemami Innowacji oraz PRACE – współpraca w zakresie zaawansowanych obliczeń w Europie. Jesteśmy bardzo dumni z tych osiągnięć, gdyż w skali całego kraju Mapa Drogowa obejmuje jedynie 53 przedsięwzięcia.

Kolejny obszar działalności Instytutu, to włączenie się w europejski projekt EU-OpenScreen „ERIC”, którego zadaniem jest wykorzystanie wysokoprzepustowych badań przesiewowych do poszukiwań nowych związków biologicznie aktywnych np. leków, kosmetyków czy środków ochrony roślin. Centrum Wysokoprzepustowych Badań Przesiewowych (CWBP) ICHB PAN jest jednym z 3 polskich laboratoriów w nim uczestniczących. Warto wspomnieć, że w CWBP działa już automatyczny innowacyjny system, którego centralnym elementem jest robot przemysłowy zintegrowany ze specjalistyczną aparaturą badawczą. System ten ma na celu wyselekcjonowanie optymalnych warunków przekształcania komórek somatycznych w komórki macierzyste ukierunkowane na regenerację mięśnia sercowego w przypadku pacjentów ze schorzeniami sercowo-naczyniowymi (projekt EpiCell).

Wspomniałem już o interdyscyplinarności Instytutu. Od kilku lat tradycyjne obszary działalności ICHB PAN, jak chemia, biologia i informatyka w połączeniu z biomedycyną, wzbogacone zostały o kontekst historyczny. Stało się tak za sprawą projektu „Dynastia i społeczeństwo państwa Piastów w świetle zintegrowanych badań historycznych, antropologicznych i genomicznych”, łączącego dziedziny historii, archeologii, biologii molekularnej oraz genetyki populacyjnej. Celem działań jest udzielenie odpowiedzi na szereg pytań istotnych z punktu widzenia historii Polski i Europy. Odnoszących się do zagadnienia pochodzenia populacji zamieszkującej region między Odrą a Wisłą w okresie formowania państwa Piastów. Projekt wciąż trwa, a uzyskane już wyniki mogą postawić pod znakiem zapytania niektóre z interpretacji historycznych uważanych dotąd za pewniki.

Redakcja: Na zakończenie, Panie Dyrektorze, sprawa niezwykle delikatna. Nowoczesne prace badawcze i szerzej, nowoczesna nauka muszą być zasilane finansowo i to na wysokim poziomie. Teraz już nawet laicy wiedzą, że bez nakładów na badania i bez inwestowania we wdrożenie nowych technologii i technik, nie będzie ani rozwoju, ani dobrobytu, ani nawet kultury. Każda złotówka, każdy dolar i każde euro przeznaczone na naukę to, co najmniej dziesięciokrotność jeśli nie więcej zysku z gospodarki narodowej i wszystkich innych obszarów życia. Jak z problemami finansowania radzi sobie Instytut Chemii Bioorganicznej PAN, jakie ma rzeczywiste potrzeby dla kontynuowania rozwoju, dla poszerzanie jego międzynarodowej współpracy naukowej?

Prof. dr hab. Marek Figlerowicz: ICHB PAN przez wiele lat był w bardzo trudnej sytuacji finansowej. Dotacja na podtrzymanie potencjału badawczego przyznawana Instytutowi była wyjątkowo niska. Ponadprzeciętne osiągnięcia Instytutu wynikały jedynie z pełnej poświęcenia pracy zatrudnionych w nim naukowców, którzy przedkładali pasje naukowe ponad sprawy materialne. Sytuację finansową Instytutu poprawiły granty badawcze pozyskiwane przez naszych pracowników naukowych. Na szczęście wprowadzone kilka lat temu nowe zasady finansowania instytutów PAN stopniowo likwidują utrwalone wcześniej nierówności.

Poprawa sytuacji finansowej Instytutu wynika jednak głownie z wysokiej  jakości prowadzonych badań. W 2014 r. Instytut w konsorcjum z Wydziałem Biologii UAM uzyskał status Krajowego Naukowego Ośrodka Wiodącego, z czym wiązał się znaczący wzrost dofinansowania. Jednocześnie rosły środki zdobywane przez naukowców Instytutu na finansowanie projektów badawczych, przede wszystkim z Narodowego Centrum Nauki, jak również z Narodowego Centrum Badań i Rozwoju, Fundacji na rzecz Nauki Polskiej i in.. Równolegle afiliowany przy Instytucie PCSS uzyskuje fundusze głownie w ramach konkursów europejskich. Wyrazem uznania za tę działalność jest czterokrotne przyznanie ICHB PAN nagrody Kryształowej Brukselki przez Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych UE (nagroda dla jednostek zdobywających najwięcej grantów unijnych).

Obecna sytuacja finansowa ICHB PAN nie jest zła, jednak wciąż jedynie nieliczni profesorowie uzyskują wynagrodzenia na średnim poziomie europejskim. Zgodnie z naszą strategią finansową otrzymywane środki przeznaczane są na zapewnienie sprawnego funkcjonowania Instytutu. Tworzone są nowe laboratoria oraz działy skutecznie wspierające działania naukowców związane ze składaniem wniosków grantowych. Obecnie wynagrodzenia pracowników ICHB są przyzwoite. Premiujemy znacząco naukowców publikujących nie tyle dużo, co bardzo dobrze. Dzięki takiej polityce, cały czas podnoszona jest jakość badań prowadzonych w ICHB PAN. Znajduje to odzwierciedlanie w rosnących notowaniach Instytutu. Naszym celem jest utrzymanie pozycji wiodącej jednostki badawczej nie tylko polskiej, ale i europejskiej.

Redakcja: Panie Dyrektorze, bardzo dziękujemy Panu za udzielone wypowiedzi. Jesteśmy przekonani o tym, że im więcej, częściej i w sposób bardziej otwarty, z odpowiedzialną troską będziemy mówić i pisać o nauce, jej potrzebach i aspiracjach, możliwościach i braku tych możliwości, tym skuteczniej przyczyniać się będziemy do tworzenia się nowej cywilizacji
i nowej kultury i nowej jakości życia w Polsce i na świecie.

Z Dyrektorem Instytutu Chemii Bioorganicznej
Polskiej Akademii Nauk
Prof. dr hab. Markiem Figlerowiczem
Rozmawiał Jerzy A. Gołębiewski.
 

Ustawa 2.0 weszła w życie i rozpoczął się „wyścig” o status uczelni badawczej. To właśnie do tych uczelni zgodnie z zapowiedziami ministra nauki i szkolnictwa wyższego trafią znacząco wyższe środki finansowe. Ministerstwo zapowiada, że w Polsce będzie około 6-10 uczelni badawczych. Dla władz Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oczywiste jest, że uczelnia powinna zrobić wszystko, aby znaleźć się w tym gronie. I mają nas przybliżyć do tego celu zdobyte właśnie dwa prestiżowy granty.

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu otrzymał grant na kwotę 999 990 zł w ramach przedsięwzięcia „Strategia Doskonałości – Uczelnia Badawcza”. W konkursie organizowanym przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego możliwe było pozyskanie środków na wsparcie badań naukowych i analiz ukierunkowanych na opracowanie celów i założeń długoterminowego planu rozwoju uczelni zorientowanego na transformację w kierunku uczelni badawczej.

Finansowanie otrzymał projekt pt. „Strategiczne wymiary funkcjonowania Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu jako uczelni badawczej”. – Korzystając z przyznanych funduszy, chcemy przede wszystkim zamówić i wykonać szereg ekspertyz oraz analiz, które mają pomóc uczelni w wypracowaniu rozwiązać przydatnych, aby wystąpić w przyszłym roku z wnioskiem o przyznanie statusu uczelni badawczej – mówi prof. Ryszard Naskręcki, Prorektor UAM ds. nauki i współpracy międzynarodowej i kierownik tego projektu. Zespół projektowy tworzą znakomici specjaliści, m.in. prof. Marek Kwiek i prof. Michał Karoński, prorektorzy Beata Mikołajczyk i Marek Nawrocki, a także eksperci spoza uczelni: prof. Maciej Zabel, przewodniczący Komitetu Ewaluacji Jednostek Naukowych czy Waldemar Siwiński, prezes Fundacji Edukacyjnej „Perspektywy”. Planowane jest także wykorzystanie wiedzy i doświadczenia ekspertów z zagranicy. Warto podkreślić, że wniosek UAM został bardzo wysoko oceniony.

Sukcesem zakończyły się także starania Uniwersytetu o fundusze na przeprowadzenie prestiżowej ewaluacji zewnętrznej „European University Association EUA Evaluation” w roku akademickim 2019/2020

UAM będzie pierwszym klasycznym polskim uniwersytetem, który się jej podda. Ta ceniona w świecie międzynarodowa akredytacja ma celu przede wszystkim wzmocnienie pozycji, marki i rozpoznawalności UAM za granicą, także w celu „pozyskania” studentów spoza Polski. Jak wyjaśnia prof. Beata Mikołajczyk, Prorektor UAM ds. Kształcenia i koordynatorka tego projektu: - W wyniku pozytywnej ewaluacji otrzymamy akredytację, która wzmocni uczelnię w wielu rozmowach z partnerami zagranicznymi, jak chociażby z kolegami z uniwersytetów amerykańskich, którzy w dyskusji na temat wspólnych projektów edukacyjnych pytają o akredytacje międzynarodowe. Ma także wzmocnić naszą pozycję w pertraktacjach dotyczących różnych inicjatyw europejskich.

Co istotne, już samo wystąpienie o akredytację, zamiar jej przeprowadzenia i przygotowanie materiałów ewaluacyjnych będzie także doceniane w konkursie MNiSW na „uczelnie badawcze”. Cała procedura, „European University Association EUA Evaluation”, której koszt szacowany jest na około 200 tys. zł, zostanie sfinansowana ze środków zewnętrznych – MNiSW.

Przeprowadzenie międzynarodowej akredytacji EUA planowane jest w terminie od kwietnia 2019 do września 2020 roku. W tym czasie do uniwersytetu dwukrotnie zawita zespół ewaluacyjny, w którego skład wchodzą rektorzy i prorektorzy aktualnie urzędujących lub byłych władz uniwersytetów europejskich. W najbliższej przyszłości UAM powoła zespół roboczy, którego zadaniem będzie przygotowanie uczelni do tej skomplikowanej procedury.

EUA czyli Europejskie Stowarzyszenie Uniwersytetów to prestiżowa organizacja wpisana do rejestru wszystkich stowarzyszeń badających jakość kształcenia w Europie i na świecie. W jej skład wchodzi ponad 800 uniwersytetów i organizacji akademickich jak choćby KRASP (Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich). EUA para się przeprowadzaniem zewnętrznych ewaluacji jakości od 1994 roku, dotąd przeprowadziła ponad 400 badań jakości kształcenia w ponad 400 uniwersytetach z 45 państw.

Dzięki finansowaniu w ramach obu projektów Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu planuje wytyczyć kierunki rozwoju do stania się „uczelnią badawczą”, zgodnie z wytycznymi nowej ustawy: Prawo o szkolnictwie wyższym i nauce. (mr)

fot. Adrian Wykrota