Profesor Maciej Wiewiórowski (1918-2005) był jednym z najwybitniejszych polskich naukowców drugiej połowy XX wieku, który z rozmachem wprowadził do Polski chemię kwasów nukleinowych. Do eksploracji tej tematyki utworzył w Poznaniu nową jednostkę Polskiej Akademii Nauk – Zakład Chemii Bioorganicznej, który w krótkim czasie stał się uznanym ośrodkiem naukowym o międzynarodowej renomie. Maciej Wiewiórowski urodził się 24 sierpnia 1918 w Bagatelce koło Wrześni jako syn nadleśniczego Władysława Wiewiórowskiego (poległy w 1919 r. współorganizator Powstania Wielkopolskiego i dowódca Wrzesińskiego Batalionu Powstańczego). Kształcił się w Poznaniu, gdzie ukończył szkołę powszechną i Gimnazjum Humanistyczne im. Adama Mickiewicza. W 1936 r. rozpoczął studia na Uniwersytecie Poznańskim, początkowo na Wydziale Rolniczo-Leśnym, a od 1937 r. w sekcji chemicznej Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego.

Naukę przerwał wybuch II wojny światowej. Jako ochotnik wziął udział w kampanii wrześniowej. Dostał się do niewoli po bitwie nad Bzurą, miał jednak wyjątkowe szczęście – jako jeden z nielicznych został zwolniony z braku środków transportu. Znalazł się w okolicach Częstochowy, gdzie wstąpił do ruchu oporu. W 1941 r. został aresztowany. Szczęście uśmiechnęło się do niego po raz drugi i po blisko 2 latach więzienia wyszedł na wolność. Działał następnie w Armii Krajowej jako ppor. „Wacław”. W 1944 r. wszedł w skład 1 Pułku Strzelców Podhalańskich AK, w którym walczył do 20 stycznia 1945 r.

W maju 1945 r. wznowił studia chemiczne, pod kierunkiem prof. Jerzego Suszki, uzyskując w 1946 r. tytuł magistra filozofii z zakresu chemii. Swoją karierą naukową rozpoczął w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Poznaniu. Został asystentem, a następnie adiunktem w Katedrze Towaroznawstwa. Wkrótce doprowadził do utworzenia Katedry Chemii Ogólnej WSE i związał się z nią na kolejne lata. W 1950 r. obronił rozprawę doktorską przygotowaną pod kierunkiem prof. J. Suszki. Głównym obiektem jego zainteresowania w tym okresie były alkaloidy łubinowe. Wyodrębnił szereg nowych związków z tej grupy i zbadał ich strukturę oraz aktywność biologiczną. W 1954 r. za prace te uzyskał stopień docenta i objął kierownictwo Katedry.

W 1954 r. odbył pierwszy staż naukowy na Uniwersytecie Wiedeńskim, a kilka lat później kolejne dwa w National Research Council of Canada. Przekonał się tam, jak istotne w chemii organicznej są techniki chromatografii oraz analiza instrumentalna. Propagował później tę wiedzę, zdobywając i udostępniając środowisku naukowemu nowoczesną, unikatową wówczas aparaturę analityczną.

W 1959 r. otrzymał tytuł profesora nadzwyczajnego i zmienił swoją afiliację – został kierownikiem Zakładu Stereochemii i Spektrochemii Organicznej w Katedrze Chemii UAM. W 1968 r. na 4 lata objął funkcję Prorektora UAM ds. Nauki. Rok 1969 to dwa ważne wydarzenia: uzyskanie tytułu profesora zwyczajnego i objęcie funkcji dyrektora Instytut Chemii, który dzięki jego staraniom został utworzony na Wydziale Mat-Fiz-Chem UAM.
Poza karierą uniwersytecką zaangażował się też we współpracę z Polską Akademią Nauk. Powierzono mu kierowanie Laboratorium Biochemicznym Zakładu Hodowli Roślin PAN (1955-60) i Pracownią Biochemii i Struktury Alkaloidów Instytutu Biochemii i Biofizyki PAN (1960-69). W roku 1969 objął kierownictwo Zakładu Stereochemii Produktów Naturalnych Instytutu Chemii Organicznej PAN. Dzięki jego wielkiemu talentowi organizacyjnemu, w 1974 r. zakład mógł przenieść się do własnej siedziby – przy ul. Noskowskiego 12.

Wkrótce po utworzeniu wspomnianego zakładu prof. Wiewiórowskiego zafascynował nowy obszar badań – chemia kwasów nukleinowych, wokół którego zgromadził grupę swoich doktorantów i współpracowników. Zespół ten szybko zyskał renomę, publikując liczne prace i prezentując wyniki na międzynarodowych konferencjach naukowych. Organizowane przez prof. Wiewiórowskiego warsztaty, konferencje i seminaria dotyczące kwasów nukleinowych ściągały do Poznania najznamienitszych naukowców z całego świata. Warto też wspomnieć, że kilka lat później został on przewodniczącym komitetu organizacyjnego prestiżowego Międzynarodowego Sympozjum Chemii Produktów Naturalnych, które odbyło się w 1984 r. w Poznaniu pod auspicjami Międzynarodowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC).

W lipcu 1980 r. stworzona przez prof. Wiewiórowskiego jednostka badawcza uzyskała samodzielność, przekształcając się w Zakład Chemii Bioorganicznej PAN, kierowany przez swego założyciela do chwili przejścia na emeryturę w 1988 r. W tym samym roku Zakład przekształcony został w Instytut Chemii Bioorganicznej PAN, w którym prof. Wiewiórowski działał aktywnie aż do śmierci. Zmarł w wieku 86 lat, 30 marca 2005 r. w Poznaniu.
Prof. Maciej Wiewiórowski uhonorowany został wieloma odznaczeniami i wyróżnieniami naukowymi i państwowymi. Do najważniejszych zaliczyć należy tytuł doktora honoris causa Akademii Ekonomicznej w Poznaniu (1986 r.) i Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (2000 r.).

Dorobek prof. Wiewiórowskiego to nie tylko liczne publikacje, ale przede wszystkim szkoła, którą stworzył oraz warsztat badawczy, który pozostawił swoim uczniom i kolejnym pokoleniom naukowców.

Dr Urszula Skrzypczak
Dr hab. Michał Sobkowski
Prof. dr hab. Marek Figlerowicz
Foto: dr Andrzej Wójtowicz

Nie sposób tego w prosty sposób wypunktować, bo w dorobku Hawkinga nie znajdziemy wielkich odkryć - czasy, gdy myśl jednej osoby mogła zrewolucjonizować naukę odeszły bezpowrotnie. Dokonania genialnego Brytyjczyka wynikają przede wszystkim z umiejętności łączenia różnych, ale równie ważnych dziedzin fizyki teoretycznej, takich jak: grawitacja, kosmologia, teoria kwantowa, termodynamika i entropia. Wymieńmy więc pokrótce najważniejsze z osiągnięć Hawkinga.

1970 - Teoria o początku wszechświata

Jednym z elementów teorii względności Einsteina było istnienie osobliwości - punktu stanowiącego początek i centralną część czarnej dziury: obszaru przestrzeni o tak dużej sile przyciągania grawitacyjnego, iż nie może uciec z niego nawet światło. Naukowcy nie byli jednak przekonani co do istnienia osobliwości i dopiero Roger Penrose udowodnił, iż faktycznie są one początkiem czarnych dziur.

Penrose nawiązał też współpracę z Hawkingiem, w ramach której obaj panowie opublikowali pracę pokazującą, iż teoria względności Einsteina sugeruje, że wszechświat zaczął istnienie w formie osobliwości. Tym samym przyczynili się do upowszechnienia teorii Wielkiego Wybuchu, która dziś uznawana jest za najbardziej prawdopodobny model ewolucji wszechświata.
1971-72 - Zasady działania czarnych dziur

Czarne dziury mają własne zasady funkcjonowania będące ich własną wersją zasad termodynamiki. Hawking ustanowił drugie z nich opisujące, iż w ramach założeń klasycznej fizyki (w przeciwieństwie do fizyki kwantowej) całkowita powierzchnia takiego obiektu nigdy nie będzie maleć. Teoria Hawkinga była punktem sporu w środowisku naukowym, bo tym samym zakładała, iż czarne dziury są gorące, co z kolei stało w sprzeczności z powszechną teorią, iż te obiekty nie wydzielają ciepła. Hawking przedstawił także osobny matematyczny dowód mówiący, iż każda czarna dziura jest w pełni opisana przez trzy właściwości: masę, moment pędu i ładunek elektryczny.

1974-75 - Promieniowanie Hawkinga,
czyli jak zanikają czarne dziury

Popularnym do dziś poglądem jest, że nic nie może umknąć przyciąganiu czarnej dziury. Nie jest to jednak zgodne ze stanem wiedzy od połowy lat siedemdziesiątych, kiedy to Hawking wykazał dzięki teorii kwantowej, że czarne dziury w istocie powinny emitować ciepło, a w końcu zanikać.

Proces ten jest powolny - tym wolniejszy im większą masę ma czarna dziura. Takiej o masie Słońca "wyparowanie" zajęłoby więcej czasu, niż wynosi obecny wiek wszechświata. Z drugiej strony mniejsze czarne dziury zanikają szybciej, uwalniając w ostatnim ułamku sekundy swojego życia takie ilości energii, że może to prowadzić do spektakularnej eksplozji.

Promieniowania Hawkinga dotychczas nie udało się potwierdzić obserwacyjnie, co ma wynikać z faktu, iż wydzielana przez czarne dziury temperatura jest minimalnie wyższa od temperatury zera absolutnego i tym samym niezwykle trudno ją dostrzec.

1982 - Jak powstały galaktyki?

Młody wszechświat tuż po Wielkim Wybuchu przechodził przez okres gwałtownego rozszerzania się. W 1982 roku Hawking jako jeden z pierwszych pokazał, w jaki sposób kwantowe fluktuacje (drobne wariacje w dystrybucji materii) mogły przyczynić się do zawiązywania się galaktyk. To, co zaczęło się od drobnych różnic, dokończyła przyciągająca rozrzuconą materię grawitacja, tworząc znaną nam obecnie kosmiczną strukturę. Współczesne obserwacje potwierdzają fluktuacje, o jakich mówił Hawking.

Hawking ma na koncie wiele książek, ale jego największym hitem jest bez wątpienia "Krótka historia czasu" wydana w USA w 1988 roku. Jej celem było przybliżenie przeciętnej osobie współczesnych dokonań z zakresu fizyki, astronomii czy kosmologii. Na kartach książki Hawking zmagał się także z pytaniami o naturę czasu, wszechświata czy też granice naszego poznania oraz kwestię istnienia Boga.

Książka okazała się spektakularnym sukcesem do dziś rozchodząc się w nakładzie ponad 9 mln egzemplarzy i przez 237 tygodni zajmując pierwsze miejsce na liście bestsellerów British Sunday Times. Warto zaznaczyć, że "Krótka historia czasu" została wydana także w naszym ojczystym języku.

1993 "Czarne dziury
i wszechświaty niemowlęce oraz inne eseje"

Kolejny bestseller i pozycja obowiązkowa w biblioteczce entuzjasty nauki to zbiór popularnonaukowych artykułów i wystąpień publicznych Stephena Hawkinga z lat 1976-1992. To  właśnie w niej, oprócz zagadnień z dziedzin kosmologii i filozofii nauki, czytelnicy mogli dowiedzieć się o dzieciństwie, czasach studiów i zmaganiach z nieuleczalną chorobą.

2004 - nowa teoria czarnych dziur

W 2004 roku Hawking zaprezentował kolejną teorię dotyczącą czarnych dziur. Była ona końcowym etapem wieloletniego zakładu między Hawkingiem i Johnem Preskillem. Ostatecznie Hawking uznał wygraną Preskilla i zgodził się z twierdzeniem, że informacja przekraczająca horyzont zdarzeń może jednak powrócić do normalnego wszechświata. Ale pod jednym warunkiem, że będzie ona tak zniekształcona, iż nie będziemy w stanie jej odczytać. Hawkings przedstawił swoje stanowisko w odpowiedniej publikacji, natomiast jego argumenty nie do końca przekonały środowisko naukowe.

2006 - Wszechświat bez początku

Teoria "Top-down cosmology" zaproponowana wraz z Thomasem Hertrogiem mówi o tym, że wszechświat nie miał żadnego stanu początkowego. To obecny stan świata wybiera wersję przeszłości z wielu możliwych. Choć mało intuicyjna, teoria pozwala rozwiązać zaawansowane problemy ze stałymi fizycznymi i w zasadniczy sposób rozprawia się z koncepcją jednego "początku" wszechświata bez potrzeby przywoływania teorii wieloświata (np. wszechświatów równoległych).

2015 - Breakthrough Initiatives

W 2015 roku Stephen Hawking pomógł w uruchomieniu programu Breakthrough Initiatives, którego celem jest poszukiwanie pozaziemskich form życia oraz wysłanie w przestrzeń kosmiczną informacji na temat naszego gatunku. Hawking był bowiem wielkim zwolennikiem eksploracji kosmosu, a podczas oficjalnego startu tej inicjatywy powiedział "W nieskończonym wszechświecie muszą istnieć inne formy życia, a pytanie, czy tak faktycznie jest, to najważniejsze pytanie, jakie możemy w ogóle postawić. Najwyższa pora, abyśmy poznali na nie odpowiedź". (Źródło: Internet )